Giải thưởng Dế Mèn được đặt theo tên nhân vật trong tác phẩm văn học nổi tiếng "Dế Mèn phiêu lưu ký" của nhà văn Tô Hoài. Ban tổ chức đã trao một Giải thưởng Lớn - Hiệp sĩ Dế Mèn cho nhà văn Nguyễn Nhật Ánh với tập truyện dài Làm bạn với bầu trời; bốn giải Khát vọng Dế Mèn trao cho: Chùm tranh chủ đề phòng, chống Covid-19 của Nguyễn Ðới Chung Anh (10 tuổi); bản thảo truyện dài Chuyện của Bắp ăn mơ và xóm Ðồi Rơm của Cao Khải An (12 tuổi); bản thảo tập truyện ngắn Mộng giang hồ của Nguyễn Chí Ngoan (sinh năm 1991) và chùm ca khúc chủ đề thiếu nhi của nhạc sĩ Nguyễn Văn Chung. Ngay trong mùa đầu tiên, giải thưởng này đã thu hút hơn 100 tác phẩm, chùm tác phẩm dự thi. Nhà thơ Trần Ðăng Khoa, Chủ tịch Hội đồng Giám khảo nhận định, đây là một vụ mùa bội thu, phản ánh trung thực bức tranh "vừa có nền lại vừa có đỉnh" của mảng sáng tác của thiếu nhi và dành cho thiếu nhi, dù chưa phải là những đỉnh cao xuất chúng.
"Làm bạn với bầu trời" là tác phẩm thứ 45 của nhà văn Nguyễn Nhật Ánh được NXB Trẻ phát hành 150 nghìn bản in vào cuối năm 2019. Tác phẩm xoay quanh câu chuyện của Tèo, nhân vật chính, từng trải qua vụ tai nạn lớn khiến cột sống bị tổn thương và ngày qua ngày phải nằm một chỗ.
Thế nhưng, niềm tin cuộc sống vẫn luôn nảy nở trong tâm hồn cậu bé thay cho nỗi buồn tủi, cáu giận. Tèo yêu bầu trời cao xanh, yêu cả cuộc sống, con người chung quanh mình bằng lòng bao dung, ý nghĩ trong trẻo. Tác giả nhí Cao Khải An với "Chuyện của Bắp ăn mơ và xóm Ðồi Rơm" lại xây dựng thế giới tuổi thơ đầy sinh động với cậu bé Bành Văn Bắp cùng đám bạn: Ðậu, Móm, Năm… Cây bút 12 tuổi kể chuyện tuổi thơ bằng văn phong thơ ngây, gợi mở và lôi cuốn. Thầy giáo, nhà văn Nguyễn Chí Ngoan hiện công tác tại Trường tiểu học Thuận Hòa 2, xã Thuận Hòa, huyện An Minh, tỉnh Kiên Giang lại mang đến một tác phẩm đậm dấu ấn miền Tây với nhiều khắc khoải, day dứt của kiếp người trong "Mộng giang hồ". Anh cho biết, cuốn sách được sáng tác trong khoảng thời gian giãn cách xã hội khi bỗng cảm thấy lẻ loi, nhớ tuổi thơ da diết. Phần lớn sáng tác của anh đều viết về số phận những con người ở vùng nông thôn miền Tây heo hút.
Ngoài mảng văn học, hội họa và âm nhạc cũng tạo dấu ấn nổi bật cho giải thưởng Dế Mèn. Nguyễn Ðới Chung Anh, cô bé mới 10 tuổi sống tại Hà Nội, trong thời gian phải nghỉ học ở trường để thực hiện giãn cách xã hội đã tập trung vẽ tranh, thể hiện sự hỗn loạn của cuộc sống lẫn sự kiên cường của con người trong trận chiến chống đại dịch Covid-19. Hãng tin quốc tế Roi-tơ đã đăng tải câu chuyện truyền cảm hứng của Nguyễn Ðới Chung Anh với tựa đề "Vietnamese girl drawing a brighter future" (Tạm dịch: Cô bé Việt Nam vẽ một tương lai tươi sáng). Theo đánh giá từ ban giám khảo giải thưởng Dế Mèn, Nguyễn Ðới Chung Anh có sức sáng tạo mạnh mẽ, mang lại cảm xúc đặc biệt qua những bức tranh. Vượt khỏi phạm vi Việt Nam, tác phẩm của em diễn tả tình hình dịch bệnh trên toàn cầu, các biểu tượng nổi tiếng như tháp Ép-phen (Pháp), tượng Nữ thần Tự do (Mỹ), tháp đồng hồ Bích-ben (Anh), tháp nghiêng Pi-sa (I-ta-li-a)… xuất hiện đầy gợi mở và ám ảnh. Nhạc sĩ Nguyễn Văn Chung, người đã miệt mài xây dựng một vương quốc nhạc thiếu nhi trong hành trang 300 ca khúc và chưa cho phép mình nghỉ ngơi cũng được vinh danh ở giải thưởng Dế Mèn. Là nhạc sĩ trẻ sớm nổi tiếng nhưng anh đã dành tâm huyết, thời gian để bước vào không gian tuổi thơ đầy màu sắc với các lớp đào tạo thanh nhạc cho trẻ em từ 4 đến 12 tuổi. Ðây chính là nguồn cảm hứng và động lực cho anh sáng tác mỗi ngày.
Giải thưởng Dế Mèn vừa tạo cảm hứng sáng tác các tác phẩm dành cho thiếu nhi, vừa như sự nhắc nhở toàn xã hội cần có sự quan tâm đúng lúc, đúng mức cho mảng đề tài này. Thực tế, đã có nhiều giai đoạn đời sống văn học nghệ thuật thiếu vắng tác phẩm, chương trình hay dành cho thiếu nhi, hoặc nếu có cũng chưa thật sự tạo được dấu ấn và sức lan tỏa. Những giải thưởng như Dế Mèn sẽ góp phần gợi mở, khích lệ cho ý thức hướng tới thế hệ chủ nhân tương lai, mang lại cho thiếu nhi đời sống tinh thần trong sáng, lành mạnh và đầy sức hút. Ðó không chỉ thể hiện sự quan tâm của gia đình, nhà trường, xã hội mà còn góp phần phát hiện và tôn vinh tài năng của trẻ em, vì trẻ em. Ðiểm sáng ở giải thưởng này còn là "tinh thần hiệp sĩ" thể hiện bằng sự chung tay, góp sức của đông đảo nghệ sĩ hướng tới trẻ em. Nhà văn Nguyễn Nhật Ánh đã dành toàn bộ số tiền thưởng 30 triệu đồng gửi lại Ban tổ chức để năm sau sẽ trao giải lớn hơn, hoặc tìm kiếm, trao tặng cho những "thần đồng" sắp xuất hiện, những tài năng vượt khó. Gần 20 họa sĩ tên tuổi, được xem là những thương hiệu đắt giá trên thị trường mỹ thuật, cũng đã chuyển cho Ban tổ chức những tác phẩm tâm đắc của mình để bán và đóng góp phần đáng kể cho giải thưởng. Hy vọng, những cuộc thi, tinh thần như vậy sẽ tiếp tục được nhân rộng, lan tỏa để thiếu nhi có thêm nhiều cơ hội thể hiện tài năng và thụ hưởng văn hóa theo chiều hướng thực tế, bổ ích và bền vững.
