Nóng chuyện lợi - hại từ thủy điện
Cả nước hiện có 429 thủy điện, công trình thủy điện quy mô khác nhau, đóng góp nguồn năng lượng quan trọng phục vụ phát triển kinh tế - xã hội, đời sống nhân dân. Ngoài chức năng phát điện, hồ chứa nước của các đập thủy điện còn có tác dụng điều tiết lũ, cắt giảm lũ. Chính phủ đã ban hành Nghị định 114/2018/NĐ-CP; các bộ, ngành đều có thông tư hướng dẫn để bảo đảm an toàn của đập, hồ thủy điện, hồ thủy lợi, phân cấp và xác định rất rõ trách nhiệm cũng như các quy trình. Tuy nhiên, thủy điện cũng bộc lộ hạn chế, có tác động tiêu cực đến vấn đề môi trường như đất, nước, khí hậu cũng như đời sống dân sinh.
Trước thực trạng các đợt mưa lũ tàn phá nặng nề vừa qua, nhiều ĐBQH phân tích cho rằng, một trong những nguyên nhân xuất phát từ thủy điện. ĐBQH Hoàng Đức Thắng (Quảng Trị) nêu nghịch lý các dự án thủy điện nhỏ ồ ạt được xây dựng cùng với mưu sinh của người dân và nhu cầu phát triển hạ tầng làm hàng chục nghìn ha rừng đầu nguồn mất đi. Các vùng bị lũ dữ, sạt lở đất, ngoài những yếu tố về địa chất thì phần lớn xảy ra ở những nơi đồi núi trọc, rừng nghèo, tỷ lệ rừng giàu tự nhiên rất thấp. "Mất rừng, mất đất tất yếu mất khả năng điều tiết. Thủy điện có thể không làm tăng lũ nhưng thủy điện làm mất rừng là tác nhân khiến lũ dữ hơn và tàn phá nặng nề hơn", đại biểu Thắng tâm tư. Cùng chung nhận định, ĐBQH Nguyễn Thanh Hải (Tiền Giang) nhấn mạnh việc xây dựng quá nhiều các dự án thủy điện vừa và nhỏ đã làm phá dỡ một tỷ lệ diện tích rừng đáng kể, làm đất đá dễ xói mòn, nguy cơ lũ quét, lũ ống ngày càng gia tăng và chỉ rõ căn nguyên một số công trình thủy điện còn bộc lộ nhiều bất cập, các tác động xấu từ dự án thủy điện thể hiện công tác thẩm định, đánh giá tác động môi trường của dự án chưa thật sự tốt. ĐBQH Nguyễn Lân Hiếu (An Giang) lo lắng cảnh báo: "Chúng ta hô hào trồng rừng nhưng vẫn cho phép những đại dự án khởi công ngay lõi rừng hay thủy điện cóc vẫn tiếp tục được duy trì hoạt động hoặc thậm chí còn được cấp giấy phép mới. Nếu vậy sẽ lại còn những trận lũ lịch sử, những cột mốc tang thương nữa".
Ở một góc nhìn khác, ĐBQH Trương Trọng Nghĩa (TP Hồ Chí Minh) không "đổ thừa" lũ lụt là vì làm thủy điện, nhưng đề nghị cần làm rõ một dòng sông chịu được bao nhiêu công trình thủy điện. ĐBQH Lê Thanh Vân (Cà Mau) thẳng thắn lên án tình trạng một số chủ đầu tư nhà máy thủy điện lợi dụng việc lựa chọn địa điểm, quy trình, quy phạm kỹ thuật để trục lợi thông qua phá rừng, lấy nguồn gỗ quý của rừng tự nhiên.
Trước một số ý kiến cho rằng thủy điện chiếm dụng đất rừng tự nhiên, Bộ trưởng Công thương Trần Tuấn Anh giải trình: Giai đoạn trước, nhiều thủy điện chiếm dụng đất rừng tự nhiên, ảnh hưởng rừng đầu nguồn, chức năng của rừng. Vì vậy, từ lâu, thủy điện đã được quan tâm đặc biệt. Từ năm 2016, Bộ Công thương cùng các Bộ, ngành đưa ra khỏi quy hoạch 472 dự án thủy điện, tám dự án thủy điện bậc thang ở các lưu vực sông, đồng thời loại bỏ 213 điểm tiềm năng cho phát triển thủy điện và không có dự án thủy điện nào được bổ sung sử dụng đất rừng tự nhiên. Tuy nhiên, người đứng đầu Bộ Công thương cũng thừa nhận vấn đề mất rừng đầu nguồn và thảm thực vật, mất độ kết dính của đất do tác động của con người thông qua dự án thủy điện cũng như các dự án khác là không thể phủ nhận trong một mức độ, chừng mực nhất định. Giải trình của Bộ trưởng Tài nguyên và Môi trường Trần Hồng Hà cũng cho thấy thêm nguyên nhân các đợt lũ lụt, sạt lở nghiêm trọng ở miền trung vừa qua do tổ hợp các dạng thiên tai như: liên tiếp bốn cơn bão trong đó có bão số 9 mạnh nhất trong 20 năm qua; lượng mưa vượt qua các chỉ số đo lịch sử; các khu vực sạt lở nằm trong khu vực đứt gãy địa chất...
Theo Bộ trưởng NN&PTNT Nguyễn Xuân Cường, năm 1990 cả nước chỉ có chín triệu hecta rừng thì đến nay tổng diện tích rừng là 14,6 triệu hecta, trong đó 10,3 triệu hecta rừng tự nhiên, 4,3 triệu hecta rừng trồng. Tuy nhiên, nhìn lại cơn đại hồng thủy vừa qua, khi miền trung phải oằn mình liên tiếp chịu đựng thử thách khắc nghiệt của thiên nhiên mà hậu quả là vô cùng to lớn, cả trước mắt và lâu dài, thì vẫn còn không ít băn khoăn, trăn trở về tình trạng mất quá nhiều rừng tự nhiên.
ĐBQH Nguyễn Thị Lệ Thủy (Bến Tre) dẫn số liệu tính đến hết năm 2010 đã có 53/54 tỉnh có rừng đặc dụng đề xuất gần 3.500 dự án phát triển kinh tế, có chuyển đổi mục đích đất rừng, trong đó 37 tỉnh đề xuất chuyển đổi rừng tự nhiên; diện tích rừng tự nhiên chiếm gần 19% tổng diện tích rừng đề xuất chuyển đổi. Từ năm 2019 đến nay, số dự án đề xuất chuyển đổi mục đích sử dụng đất rừng giảm gần 96% nhưng tỷ lệ đất rừng tự nhiên đề xuất chuyển đổi lại tăng, chiếm 90% diện tích rừng đề xuất chuyển đổi. Mặc dù theo quy định tại Thông tư 13, diện tích trồng rừng thay thế gấp ba lần diện tích rừng bị chuyển đổi nhưng phần lớn rừng trồng là các loại cây khai thác gỗ không có khả năng trữ nước, khả năng cản nước, giữ nước, ngăn lũ rất hạn chế, nhất là việc thay đổi vị trí phòng hộ đầu nguồn của rừng tự nhiên.
Xem xét quy hoạch quản lý rừng và hồ đập thủy điện nhỏ
Thiên tai, biến đổi khí hậu và thời tiết cực đoan ngày càng khốc liệt hơn, với tần suất dày hơn. Quản lý và khai thác được nguồn năng lượng từ thủy điện thế nào để bảo đảm giảm thiểu những tác động đến môi trường và phát huy tối đa hiệu quả là một nhiệm vụ rất quan trọng. Đề xuất các giải pháp cần trên cơ sở khoa học, đánh giá xem xét khách quan, nhiều chiều. Trước hết, xuất phát từ tư duy, phải tiếp tục bảo vệ rừng, nhất là rừng tự nhiên một cách nghiêm ngặt, tuân thủ phương châm cốt lõi: không hy sinh, đánh đổi môi trường lấy sự phát triển. Việc tổng rà soát, đánh giá đầy đủ thực trạng rừng hiện nay, đặc biệt về chất lượng rừng, khả năng thực tế về độ che phủ, tình hình phát triển các dự án thủy điện nhỏ để có các giải pháp căn cơ và lâu dài về môi trường, về khả năng chống chịu mưa bão, lũ lụt; kiên quyết loại bỏ các dự án, công trình không hiệu quả, không bảo đảm an toàn; nâng cao năng lực và đầu tư thỏa đáng cho công tác phòng, chống thiên tai, tìm kiếm cứu nạn là yêu cầu cấp thiết từ thực tiễn.
Với tâm huyết và trách nhiệm cao, nhiều ĐBQH đã hiến kế nhiều giải pháp hữu hiệu. Đại biểu Mai Sỹ Diến (Thanh Hóa) kiến nghị cần xem xét quyết định đầu tư những công cụ quan sát, đo đếm, dự báo cần thiết để vận hành hiệu quả, an toàn, đầy đủ thông tin trong việc điều tiết nước, nhằm giảm thiểu rủi ro, ngăn chặn sự cố trong vận hành hồ chứa thủy điện, thủy lợi; tổ chức đánh giá tác động của biến đổi khí hậu đến an toàn hồ đập, xây dựng quy trình vận hành tối ưu, bảo đảm tuyệt đối an toàn; tăng cường thanh tra, kiểm tra, giám sát các chủ đầu tư và các đơn vị quản lý trong việc vận hành các nhà máy thủy điện, công trình thủy lợi, nhất là thời điểm mưa lũ hoặc hạn hán; giám sát việc phục hồi và trồng rừng kịp thời của chủ đầu tư thủy điện, thủy lợi. Nhằm giảm hậu quả nặng nề của bão lụt, đại biểu Nguyễn Lân Hiếu cho rằng cần có chiến lược lâu dài, được bàn bạc cẩn thận ở cấp quốc gia và có sự đóng góp của nhiều chuyên gia trên nhiều lĩnh vực.
Phát biểu trước Quốc hội, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc khẳng định: "Chính phủ sẽ đánh giá nghiêm túc nguyên nhân khách quan và chủ quan về thiên tai, lũ lụt vừa qua, kể cả xem xét tình hình quy hoạch, quản lý rừng và hồ đập thủy điện nhỏ để có các biện pháp chấn chỉnh". Nhấn mạnh quan điểm phải tiếp tục trồng cây gây rừng, Thủ tướng Chính phủ đề xuất sáng kiến trồng một tỷ cây xanh trong 5 năm tới. Cùng với chiến lược ứng phó thiên tai dự kiến được ban hành vào cuối năm nay kỳ vọng chúng ta sẽ chủ động hơn trong phòng, chống thiên tai, thích ứng biến đổi khí hậu, góp phần tạo lá chắn vững chắc giảm thiểu tối đa thiệt hại.
